Wat is het Socratisch Gesprek?

Hieronder informatie, maar je kunt ook ons filmpje bekijken.

Het Socratisch Gesprek is een filosofisch onderzoeksgesprek. Samen pratend proberen we te begrijpen hoe we over onszelf, de anderen en de wereld denken. Het bijzondere van het Socratisch Gesprek is allereerst dat het gaat over onderwerpen die van belang zijn voor ons. Een filosofische vraag als bijvoorbeeld “Bestaat er causaliteit?” ligt niet voor de hand, maar een vraag als “Waarvoor ben je verantwoordelijk?” wel. En die laatste vraag kan alleen dan de start voor het gesprek zijn als de vraag naar verantwoordelijkheid ook echt speelt in je leven.

Het tweede punt is dat het Socratisch Gesprek altijd teruggrijpt op de concrete ervaring. Dat zit al een beetje in het eerste punt natuurlijk. Het gesprek gaat over een concrete situatie van één van de deelnemers. Hij/zij beschrijft een situatie waarin verantwoordelijkheid speelde. Het gesprek zoekt vooral naar het begrip in dit voorbeeld. Abstractie is mogelijk, maar pas in een latere fase van het gesprek.

Een derde punt is dat het echt een gesprek is. Geen discussie of debat! Er zijn debatwedstrijden, die kun je winnen of verliezen. Dat geldt niet voor het Socratisch Gesprek. Je onderzoekt hierbij je eigen en andermans denken. Socrates haalt als zoon van een vroedvrouw de intuïties van gespreksdeelnemers naar boven. Een heel belangrijke vaardigheid die je hierbij traint is luisteren.

Hoe verloopt het gesprek?

Allereerst zoeken we naar een thema waar de deelnemers tegenaan lopen. Al aftastend vinden we zo’n thema dat door de hele groep belangrijk gevonden wordt. Bijvoorbeeld: iedereen altijd thuis: hoe leuk is dat, je ouders zien echt alles. Heb je geen recht op privacy?

Daarna formuleren we met de groep een vraag die alleen door het denken te onderzoeken opgelost kan worden. Het gaat niet om wat wikipedia of het wetboek over privacy beweert, maar het gaat over je eigen denken. We proberen de kluwen van impliciete vooronderstellingen, losse associaties en uiteenlopende definities te ontwarren.

Om dat te ontwarren focussen we op één concreet voorbeeld van een deelnemer. Wat is in déze situatie het probleem? Wat kun je over dít probleem beweren? Zo komen we tot de kern van het voorbeeld.

Daarna wordt het wat algemener. We zoeken wat voor ideeënwereld hierachter zit, maar steeds terugkoppelend naar het concrete voorbeeld. Het klinkt eenvoudig, maar de deelnemers ervaren het als bijzonder spannend.

Dit proces wordt vaak weergegeven met een zandloper.

Wat levert het op?

Vergelijk het met een voetbalwedstrijd. Natuurlijk wil je winnen, maar wel op een goede manier. Het gaat om het verloop van de wedstrijd en niet om de afloop. Zoiets geldt ook voor het Socratisch Gesprek: concentratie en betrokkenheid, plotsklapse nieuwe inzichten, een sfeer van echt naar elkaar luisteren. Sommige gesprekken kan ik me na jaren nog levendig voor de geest halen.

Deze methode levert een grote betrokkenheid op. Door steeds weer terug te vragen naar het moment waarop er van privacy of verantwoordelijkheid (of welk ander onderwerp dan ook) sprake was, voorkomen we ook dat we vrijblijvend de lucht in gaan. Door steeds na te vragen of de deelnemers begrijpen wat iemand inbrengt, vergroten we de luistervaardigheid. Luisteren levert begrip voor anderen op, onder woorden brengen wat je echt bedoelt levert begrip voor en van jezelf op. Winst dus in beide gevallen.

Voor wie is het?

Voor iedereen! Beter gezegd: voor iedereen die nieuwsgierig is naar eigen en andermans denken. Ook moet je je aangesproken voelen op het moment dat een ander je vraagt naar redenen.

Een, wat kort door de bocht, voorbeeld: Je zegt: “Pesten mag niet!”. Dat is natuurlijk een prima statement. Maar het zou zomaar kunnen gebeuren dat iemand dan vraagt: “Waarom eigenlijk niet?”. Het Socratisch Gesprek kan dan ontstaan zodra we ons van die vraag niet met een schouderophalen willen afmaken, maar echt proberen een antwoord te zoeken.

Voor alle duidelijkheid: het Socratisch Gesprek is geen psychotherapie. Het is meer een eerste hulp bij denkproblemen. Als de hulpvraag te verworteld is in psychische problemen is andere hulp op zijn plaats.

In concreto

Hoe ziet dit er uit? Meestal duurt een gesprek een hele dag. Dit lijkt ons voor leerlingen van een VO school niet praktisch. We zien voor ons dat we drie sessies van anderhalf uur plannen. Aftasten van het thema, formuleren van een vraag, een voorbeeld geven en er één selecteren en dit in het gesprek steeds verder afpellen komen dan aan de orde.

Om het gezamenlijke denken mogelijk te maken, moet de groep niet te groot en niet te klein zijn. Ongeveer 10 deelnemers is het maximum. De samenstelling van de groep is niet van groot belang. Een brugklasser VMBO-tl en een eindexamenleerling 6 VWO kunnen prima bij elkaar in een groep, althans wat betreft het principe van het samen denken. Maar omdat het ook heel belangrijk is dat de deelnemers zich veilig voelen in de groep, is iets meer homogeniteit wellicht gewenst. Er bestaan geen domme vragen, maar er bestaan binnen het Socratisch Gesprek ook geen domme antwoorden.  Iedereen moet zich vrij voelen om alles te zeggen. Dat kan alleen in een veilige sfeer.

Wie zijn wij?

Wij zijn Wouter Belier (r) en Piet Hagenaars.

Wouter heeft theologie (PhD. binnen de godsdienstwetenschappen) en geschiedenis gestudeerd in Leiden en filosofie en economie in Rotterdam. Hij was werkzaam in het middelbaar onderwijs als docent filosofie. Eerder gaf hij ook les in geschiedenis, algemene economie en bedrijfseconomie. Hij organiseert tal van filosofische activiteiten (zie: www.filosofiepraktijkleiden.nl), gespreksgroepen en leeskringen. Als Socratisch Gespreksleider is hij opgeleid door Hans Bolten. Ook volgde hij trainingen bij Dries Boele en Marlou van Paridon. Naast de meer klassieke vorm (in een kleine groep) gebruikt hij het Socratisch Gesprek ook vaak voor korte gesprekken en één op één begeleiding.

Piet heeft na zijn studie filosofie in Leiden een aantal jaren lesgegeven in het middelbaar en hoger beroepsonderwijs. Na een training Socratische Gesprekken bij Jos Kessels heeft hij in een socratische gespreksgroep jarenlang ervaring op kunnen doen. Vervolgens is hij in het bedrijfsleven beland, waar hij bij de afdeling Opleiding & Training en later als secretaris van de Ondernemingsraad de socratische methodiek meermaals kon toepassen. Ook volgde hij de opleiding Socratisch Gespreksleider bij Marlou van Paridon.

We zijn beiden aangesloten bij de Vereniging Filosofische Praktijk en richten ons op het voeren van filosofische en Socratische Gesprekken bij commerciële en niet-commerciële organisaties.